“Mi ta enfatisá ku un struktura nobo riba su mes no ta garantia pa bon gobernashon. Mas importante ku kualkier struktura di gobernashon ta kalidat i onestidat di e hòmbernan ku ta manehá e struktura”. — Sr. Josuah Cohen Henriquez (Shon Jossy), Presidente di Koloniale Raad na final di e último reunion di e instituto kolonial (31 di mart 1938).
Introdukshon
Riba 5 aprel 1938, 80 aña pasá, e promé Staten a remplasá Koloniale Raad ku a dura un total di 104 aña. Ku esaki nos historia di demokrasia parlamentario a start. E ta un sistema basá riba e pensamentu ku miembronan di parlamento ta representá e pueblo ku a vota pa nan i ku a delegá nan poder temporalmente (en prinsipio pa 4 aña) na e miembronan di parlamento. Demokrasia parlamentario tambe kier men ku e poder ehekutivo (Gobièrnu) ta dependé di e echo ku e por konta ku konfiansa di mayoria di e miembronan di parlamento. Sin e konfiansa aki Gobièrnu no tin un base di poder pa hasi su trabou.
Huramentashon di 14 miembro di Staten
Riba 5 di aprel 1938 un total di 14 miembro a tuma asiento den nos promé Staten. Di e 14 nan aki, solamente 10 a drenta via di voto popular. Nan tabata: Sres. I.H. Capriles; M.F. da Costa Gomez; A.W.J.M. Desertine; J.M.P. Kroon; E.C. Martijn i J. Rustige pa Kòrsou. Sres. J.R. Arends i J.M. De Cuba pa Aruba. Sr. J. De Jongh pa Boneiru. Sr. W.R. Plantz pa Islanan Ariba. Miembronan ku a keda apuntá pa Korona tabata e èks miembronan di e delaster Koloniale Raad: Sres. J.H. Sprockel; C.N. Winkel i S.A. Senior. Tambe a apuntá F. Ph. Bichon van Ysselmonde (hurista i miembro di direktiva enseñansa protestant). En total mester tabatin sinku miembro apuntá, pero na momentu di e promé Staten tabata falta pa apuntá e di sinku miembro.
Promé tarea Staten nobo: simplifiká Kiesreglement
Gobernadó Gielliam J.J. Wouters a hasi apertura di Staten 80 aña pasá i den su diskurso no a laga ningun duda kiko ta bai ta e prioridat di e kolegio aki: “Binnenkort zal de Staten een voorstel bereiken, beoogende een technische herziening van het Kiesreglement en het aanbrengen van wijzigingen o.m. ten doel hebbende het aantal kiesgerechtigden uit te breiden, de formaliteiten voor het bekomen van het bekwaamheidskiesrecht te vereenvoudigen en het lijstenstelsel in te voeren.” Realidat a mustra ku ta mas fásil papia di kambio ku logra kambio. E divishon feros den Staten, di kua nos lo papia despues, a stroba e proseso di kambio.
Dòktor da Costa Gomez ta onra un pilar di nos demokrasia
Moises Frumencio da Costa Gomez (Dòktor), miembro di Curaçaosche Rooms Katholieke Partij i sin duda e Miembro di Staten mas popular a skohe pa no pone fiesta pa selebrá nos promé Staten. Djis despues di instalashon riba 5 aprel 1938, Dòktor ta bai graf di Abraham Mendez Chumaceiro pa gradisí e pionero yu di tera aki di a hasi posibel e promé Staten di nos pais. Aki da Costa Gomez a bisa: “Moge het voorbeeld van Chumaceiro voor ons allen een krachtige spoorslag zijn om onze beste krachten evenals hij, aan de belangen van land en volk te wijden.” Chumaceiro mes a muri hopi aña promé ku e por a mira su soño bira realidat.
Un lucha largu
Nos demokrasia no a surgi di su mes pero a tuma hopi tempu, lucha i perseveransha di nos antepasadonan pa yega na e tipo di demokrasia ku nos tin awe. Anteriormente mi a skibi kaba riba e tema aki. Ku introdukshon di e Kiesreglement 1937, pa di promé biaha residentenan di e isla di Kòrsou por a bai urna. Pa por a vota bo mester tabata hende hòmber, mayó di 25 aña di edat, tin un salario anual di mínimo f 1,200, no debe belasting i tin 7 aña di enseñansa básiko. Si bo no tabata kumpli ku e rekisito di 7 aña di enseñansa básiko bo por a pasa un tèst na Ulandes pa midi bo kapasidat intelektual. E Kiesreglement tabata sumamente kompliká i kurioso. Por ehèmpel, hende muhé no por a vota, pero hende muhé si por a postulá su mes pa keda elihí. Pero kisas mas kompliká tabata e echo ku e sistema di elekshon no tabata konosé partido polítiko (ounke nan tabata eksistí) pero solamente kandidato. Pa kolmo, un hende na Kòrsou por a vota pa un máksimo di seis hende pareu durante di e elekshon aki. Na Aruba por a vota pa un máksimo di dos kandidato, na Boneiru i Islanan Ariba, pa un solo kandidato). Basá riba e rekisitonan di voto, solamente 5% di e poblashon di Kòrsou, esta 2,030 hende hòmber por a vota di kua 1,665 a bai vota riba 22 desèmber 1937. Na e promé elekshon a partisipá na Kòrsou kandidatonan di 4 partido polítiko: Curaçaosche Rooms Katholieke Partij, Curaçaosche Politieke Unie, Jong Curaçao Stroming en Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij. Promé ku Chumaceiro tabata Sr. Généreux de Lima, e promé yu di tera di koló miembro di Koloniale Raad, ku riba 22 novèmber 1869 a pidi pa derechi di voto pa Yunan di Kòrsou.
Un Staten dividí 8-7
Dòktor a kue e palabranan di Gobernadó Wouters pa kambio di nos Kiesreglement tene duru. For di e promé dia e a start e proseso pa trese kambio ya mas hende, prinsipalmente esnan nasé riba e islanan, por a vota. E divishon den Staten, na un banda 8 miembro katóliko i e otro, 7 no-katóliko a demostrá di ta un faktor ku a debilitá kambio. Manera nos a mira, e Kiesreglement 1937 a pone ku masha poko masa yu di tera ku tabata katóliko por a vota, mientrás ku un kantidat grandi nasé na Ulanda i protestant si tabata kalifika sin problema pa vota. E élite protestant ku tabata tolerá e grupo hudiu (ku sigun nan no tabata papia Ulandes na drechi) a djòin forsa ku nan den Staten kontra di e mayoria di katólikonan. Mester bisa tambe ku bou di e katólikonan no ta tur hende tabata di akuerdo ku derechi di voto pa hende muhé. Frater Radulphus su palabranan riba votamentu tabata resoná: “Ku laga tur hende hòmber vota mes, Dios sa. Kòrda hende muhé”. Un petishon di Dòktor pa hasi e tèst intelektual pa por vota tambe na Papiamentu a keda rechasá pa un mayoria den Staten. Apesar ku a bin algun kambio chikí ku a amplia e kandidat ku por a vota, a dura te 1949 pa hende hòmber i muhé por a vota. E bataya pa trese kambio tabata duru pa motibu di e divishon religioso. Durante di e periodo aki e promotor di kambio, Dòktor, a asta keda kompará den reunion di Staten komo Hitler.
Despues di 80 aña: Tempu pa evaluá
Nos demokrasia no ta algu státiko ni perfekto. Lokual pues ta nesesario ta pa konstantemente traha pa perfekshoná e sistema. Un sistema den kua tur hende tin e libertat i abilidat di partisipá den elaborashon i atministrashon di regla/lei ku ta rigi institutonan ku ta goberná nan. Ta un obligashon pa nos keda perfekshoná nos demokrasia pa asina esaki duna kontesta satisfaktorio na nos sirkunstansia i retonan partikular. Demokrasia parlamentario ta respondé na nos nesesidatnan ainda? Portá mester pensa riba un demokrasia konstitushonal? Un kos ta sigur, nos no por simplemente kopia sistema di gobernashon di otro pais, ni maske kon bon e ta traha einan. Nos mester traha riba nos mes modelo. Final di kuenta ta sumamente importante pa nos realisá ku kualkier modelo demokrátiko ta kai o lanta ku e hendenan ku ta praktik’é. Pues nos no por pèrdè for di bista e importansia di invertí den e hende ku mester traha den e struktura.
Skopje, Macedonia