Nos demokrasia tambe ta na peliger

Riba Dia Internashonal di Demokrasia, 17 sèptèmber 2022, mi a tira un diskurso pa Human Rights Defense Curaçao na Museo Marítimo

Kisas no tin un mihó manera pa start e dia awe ku bai bèk na e momentu ku nos pais a dal su promé paso den direkshon di demokrasia. Riba 31 di mart 1938, Koloniale Raad di Kòrsou a bin huntu un delaster biaha pa asina traha lugá pa Staten ku pa di promé biaha a keda skohí – en todo kaso parsialmente, esta 10 di e total di e 15 miembronan. Presidente di Koloniale Raad, Josuah Cohen Henriquez (Shon Jossy), den su diskurso di despedida a bisa di ta kontentu ku komienso di un era demokrátiko. Den mesun rosea sinembargo e a atvertí ku demokrasia riba su mes no ta un garantia pa bon gobernashon. Mas importante segun Shon Jossy ta kalidat i integridat di e hòmbernan ku ta manehá e struktura ku yama demokrasia.

Awor, kiko ta demokrasia? No tin un definishon fiho. Segun Kofi Anan, kada pais tin su mes definishon. Na 1937 serka nos, demokrasia tabata definí di tal manera ku hende muhé no por a vota, ku hende hòmber di un sièrto nivel intelektual so por a vota, i mas lat, ku hende muhé ora e kasa mester a kita foi trabou. Awe tin hende ku no tin problema pa definí demokrasia komo un struktura den kua te ainda hendenan di LGBTQ no tin tur derechi, pa motibu di nan preferensia seksual. Tampoko tin problema aparentemente ku e manera inhumano ku nos ta trata indokumentadonan riba nos isla.

Pa ami e ophetivo di demokrasia mester ta: un komunidat den kua tur hende tin derechi igual, i den kua ta subi e nivel i posibilidat pa tur grupo kontribuí i partisipá den toma di desishon, prinsipalmente ora esaki ta afektá nan bida i nan modus vivendi.

Mi a ripará sinembargo ku pa hopi hende ta mas fásil definí kiko no ta demokrasia, prinsipalmente ora algu ta tok’é personalmente. Ora situashonnan opviamente kontra di prinsipuinan demokrItiko toka na otronan su porta, ta keda ketu.  Demokrasia i egoismo no ta bai ku otro. I nos lo mira esei awe den mi gira rònt mundu unda mi tabatin e honor di traha i biba.

Resientemente mi tabata na Uzbekistan, un pais den Sentral Asia. Mi shofùr i ami a kore pasa un poster di e presidente di e pais, Mirziyoyev ku algun aña promé a keda elihí ku kasi 90% di voto den elekshon presidensial. Normalmente no ta rekomendabel papia di polítika na Uzbekistan, pero mi a puntra e shofù dikon Mirzitoyev t’asina popular.Sin basilá e di: “si e tabata ke e lo por a gana ku 110% di votonan”. Por sierto, e presidente anterior, Karimov, den su 25 añanan na mando promé ku e a muri, semper e a haña entre 88-98% di voto.  Na Uzbekistan, partidonan muchu krítiko no por registrá pa bai elekshon.

Pa pone kosnan den konteksto: Na Kòrsou e politiko ku mas voto a haña porsentalmente den nos historia tabata Dòktor da Costa Gomez na 1963 ku 36.6% di tur voto balido.

Na Nicaragua, e presidente for di 2007, Daniel Ortega, tin kustumber di laga sera su oponentenan polítiko mas fuerte djis prome ku elekshon, manera e a hasi ku 46 di nan na 2021. E a atendé protestanan ku man duru -500 hende a muri- na 2018. Kurioso ta ku Ortega a bira presidente e promé biaha na 2006 ku 38%, na 2011 ku 60%, na 2016 ku 72% i aña pasá e a haña 75% di tur voto. Awe Ortega ta presidente, su kasá, vise presidente i 8 di su 9 yunan ta konsehero presidensial.Pero si bo puntra Ortega e lo bisabo ku Nicaragua ta un demokrasia.

Ta kasi chistoso tuma nota di paisnan ku asta ta pone e palabra “demokrátiko” den nan nòmber ofishal. Lo ta pa konbensé tur hende ku ku nan sí ta demokrátiko? Algun ta: Democratic People’s Republic of Korea (Nort Korea); Lao People’s Democratic Republic (tantu Lao komo Nort Korea pa lei tin solamente un partido polítiko, esun komunista); Democratic Republic of Congo, People’s Democratic Republic of Algeria. Por sièrto ningun ta kategorisá komo un demokrasia segun Democracy Index.

Den e kuadro aki mi ta presentá un gráfiko di Our World in Data/Democracy ku ta kompará e kantidat di régimennan na mundu ku ta demokrátiko. Aki un régimen demokrátiko ta definí komo un den kua lidernan polítiko ta keda skohé via di elekshon liber i hustu i ku e partisipashon di e votado tin propósito/relevansia.

Na promé bista nos ta mira ku e kantidat di paisnan demokrátiko a krese for di aña 1800. En general ta identifiká 3 ola di demokratisashon.

E promé ta kuminsá na 1884 te 1922, impulsá pa derechi di voto pa mayoria hòmber blanku i despues hende muhé na Merka. Nos ta mira un ‘backsliding’ despues di e promé ola dor ku algun pais a pasa di demokrasia pa fasismo i outokrasia, pensa aki riba Italia, Spaña, Oustria i Portugal.

E di dos ola despues di WWII tabata fuerte ku viktoria di Aliadonan. Esaki sinembargo ta pèrdè forsa na momentu ku Guera Friu hasi su entrada unda Merka na lugá di promové demokrasia ta sostené diktadornan basta nan ta anti-komunista manera na Chile, Nicaragua, Zaire, El Salvador, Guatemala.

E di 3 ola ta start den añanan 70 influensiá pa demokratisashon na Asia, Latino Amérika, Pásifiko i Karibe. Ta dura te 1992 pa e kantidat di paisnan demokrátiko alkansá esnan outokrátiko. Despues e ola ta pérdé forsa atrobe. Mas pais ta bira outokrátiko manera e.o. Gambia, Fiji, Thailand i Peru i nos ta haña un ‘flat-line’, esun di mas largu te ainda. I si historia ta korekto, despues di tur ola ta bin un anti-ola.

Mi ta kompartí algun reflekshon.

1.Tene elekshon no kier men ku tin demokrasia. Konstantemente mi ta tende ku Venezuela ta un demokrasia pasombra su Presidente a keda elihí. Venezuela no ta un demokrasia den peliger. E no ta un demokrasia.

Mas i mas régimen ta usa elekshon pa establesé outokrasia. Pues elekshon no ta evitá lidernan oukrátiko (no-demokrátiko) yega na poder i nos -tampoko na Kòrsou mester kontentá nos mes ku pasombra tin elekshon, nos ta saif. Hopi anti-demokrat ta probechá di un apatia kresiente, desinformashon i e echo ku tin hopi votadó ta bai tras di gritunan popilista, ‘nan no ta nos’. Echo ta ku muchu votadó ya no ta analisá nan lidernan, sino ta bira fanátiko di e show teatral ku e lidernan ta arma. E kontesta riba e pregunta “pakiko outokratnan ta bai elekshon?”: No ta difísil pa nan yega na poder.

2. Outokratnan a bira sabí kompará ku ántes. Un tempu nan tabata tuma poder via di gòlpi di estado, no akseptá resultado di elekshon (manera a pasa na Myanmar), posponé elekshon (manera bergonsosamente gabinete Pisas 1 a proponé), i manda tanki di guera lokual mi a eksperensiá na Chad. Masha poko gòlpi di estado ‘oude-stijl’ ta tuma lugá awen’dia ku algun eksepshon na Mali, Guinea i Fiji. Es mas, di 2000 pa 2022 tabatin 20 gòlpi di estado éksitoso den mundu kompará ku 175 di 1960 pa 1999. Awe outokrátnan elihí ta ‘claim’ legítimidat pasombra tabatin elekshon.

Una bes na poder, nan ta operá bou di radar -alomenos den komienso- i gradualmente ta mina demokrasia i institutonan demokrátiko. Mi ta menshoná komo ehèmpel Repúblika Checo, Hungaria, Turkia, i Honduras. E lidernan outokrátiko ta demostrá di tin e pasenshi, disiplina di strategia pa logra nan meta. Nan a kambia gòlpi militar pa gòlpi populista via di urna. I nos a mira kaba kon dikatador Ortega kada biaha ta haña mas voto mientras tiki tiki e tabata mina demokrasia.

I aki na Kòrsou nos a mira intentonan outokrátiko keda hasí ku e proposishon “Reforma” ku tabatin un mensahe populista: ban krea stabilidat polítiko,  a kolektá miles di firma, pero ku den esensia tabata un triki pa haña mas poder ehekutivo i redusí influensia di e otro podernan.

3. Un di e páginanan klásiko den e ‘play book’ pa establesé un outokrasia, ta tòrnu na prensa liber/independiente. Si nos bolbe wak Nicaragua, Presidente Ortega durante añanan poulatinamente a sera 51 medio di komunikashon ku ta krítiko apesar ku prensa liber ta un derechi konstitushonal. A usa infrakshon tékniko, detaye burokrátiko, detenshon di e doñonan, òf ladronisia di tur ekipo pa sera medionan pa hustifiká ku ta sera nan. E aña aki e a sera 6 radio katóliko, pasombra Iglesia a kritká su atake sangriente na 2018 kontra oposishon.

Reporters without Borders ta indiká ku na 2002 Venezuela tabata na di 77 lugá den mundu pa loke ta trata libertat di prensa. Na 2012 e a sak bai na di 120 lugá i na 2022 e ta di 147 lugá.

Na Kòrsou no ta sera medionan di prensa, pero Transparency International a atvertí na 2013 ku apesar di un gran kantidat di medio aki, no tin informashon independiente i di diferente ángulo. Esaki definitivamente ta un peliger pa demokrasia.

4.E cherry riba e bolo di outokratnan ta ataká e poder hudisial i pone esaki na merset i influensia polítiko di gobièrnu. Despues di desprestigiá e sistema hudisial, outokratnan tin e kustumber di yena Kortenan ku nan hende i asina aki supordiná Korte. Segun World Economic Forum ku ta klasifiká paisnan a base di imparsialidat di nan sistema hudisial, Venezuela ta na último lugá sigí pa Nicaragua, Ecuador i Chad.

Papiando di Chad, tempu ku mi tabata einan pa Nashonnan Uní, un outomobilista a bin dal den mi outo. Un polis ku a kore yega riba su baiskel a bisami pa mi ‘never mind’ e kaso i mi drenta outo bai. Ora mi a putra pakiko, e a bisami ku e kulpabel tabata un hòmber di etnisidat Zakhawa, meskos ku e Presidente di pais. I so bo pensa pa bai Korte, peña saka pasombra huesnan tambe ta Zakhawa. Mi a drenta mi outo i bai i mi mes a paga pa drecha e daño na mi outo.

Ta di lamentá ku na Kòrsou resientemente nos a konosé un atake shushi riba nos poder hudisial na momento ku e Asosashon di misanan Kristian públikamente a kuestioná funshonamentu i kapasidat di nos poder hudisial pasombra presidente di Korte Komun presuntuamente ta un miembro di LGBTQ.

5. Lokual a strañami no ta e èkspreshonnan baho di e pastornan ku frekwentemente ta skupi rabia riba gruponan minoritario den nos pais,  pero e silensio di nos kumunidat, e falta di bosnan di protesta di Staten, di Fòrti i otro organisashonnan. Banda di un reakshon di nos Korte mes, algun abogado i ami, no tabatin reakshon. Laga nos ta konsiente ku ta hustamente e silensio aki ta alimentá minamentu di demokrasia i empoderá outokratnan pa dividí i planta odio.

Segun e buki The Rise and Fall of democracy in Latin America (Scott Mainwairing, Harvard University), e faktor mas importante di e kaida di demokrasia den nos region ta e echo ku muchu hende a stòp di kere den demokrasia. E apatia a oumentá i kada biaha ta krese mas.

Demokrasia ta muri ora hende ku ta kere den prinsipionan demokrátiko stòp di kere òf keda ketu. Muchu lihé nos ta duna e outokratnan benefisio di duda, hopi biaha den komienso, te ora ta lat. Ken a lubidá kon algun polítiko di Kòrsou a subi avion privá di Chavez bai reuní na Miraflores i regresá ta papia maravía di e ‘revolushon anti-imperialista’ mientras Chavez tabata silensiá prensa independiente, sera oponentenan potítiko, habri brasa pa Rusia, Iran i gruponan terorista manera Hezbollah?

Mundu hinter mester wak su mes den spil. EU a para na banda laga Hungria i Polonia hasi nan kos. Merka ta sera wowo pa e diktadura na Etiopia basta e kombatí e grupo terorista Al Shabaab na Somalia.

Demokrasia ta lanta i kai ku hende ku ta kere den prinsipionan demokrátiko i ku ta dispuesto pa organisá nan mes i bringa pa demokrasia. Esaki ta sosodé? Si, pero muchu poko, kasi nunka. Un di streyanan riba e tereno aki ta Uruguay. Uruguay tabata un di e demokrasia mas stabil di Sur Amérika te 1973 na momento di un gòlpi di estado ku a eliminá parlamento. Na 1985 demokrasia a keda restablesé danki na organisashonnan di hende ku tabata kere den demokrasia i a lucha pa esaki. Awe Uruguay ta konsiderá e pais di mas demokrátiko den Sur Amérika.

6. Apesar di tur kos, paisnan chikí ta esnan di mas stabil demokrátikamente na mundu. Mester bisa si ku faktor kontribuyente ta e hecho ku e paisnan chikí aki ta operá den asosashonnan mas grandi manera CARICOM, den konteksto i EU (LGO). Den Pasífiko vários teritorio ku ta keda konsiderá demokrasia stabil -sea nan ta independiente òf no- tin konvenionan di koperashon será ku sea Nueva Zeelandia, Oustralia i Merka.

Paisnan chikí Karibense ta mas stabil sinembargo ku esnan den Pasífiko. Tin un ‘backsliding’ konsiderabel na Solomon Islands, Vanuatu i prinsipalmente Fiji kaminda sivílnan ta goberná pero bou di supervishon di militarnan.

Un di e problemanan mas grandi pa e islanan den Pasífiko ta e papel di China. China ta hiba un lucha tenas pa e islanan ku ainda ta rekonosé Taiwan, stòp di hasi esei. China den esaki ta dispuesto pa sostené kualkier outokrat di e islanan aki pa nan bòltu aliansa ku Taiwan i bira aliado di China. Palau, un demokrasia di 25,000 sorprendentemente stabil demokrátikamente ketu bai ta resistí. Ta di wak si otro islanan, Nauru, Tuvalu ku ta rekonosé Taiwan lo por resistí plaka brutu di China.

Solomon, un otro teritorio chikí den Pasífiko ku un presidente outokrátiko na mando, si no por a resistí e charme di Beijin. Nan dos a sera un konvenio sekreto ku despues a lèk den prensa den kua China a komprometé su mes pa train polis di Solomon i tambe manda polis Chines na e isla. Oposishon ta teme ku gobièrnu lo usa táktikanan Chino pa intimidá oponentenan polítiko.

Den Karibe tambe China ta hiba e mesun lucha kontra paisnan ku a rekonosé Taiwan. Ta trata aki di Haiti, St Vincent, St Kitts i St Lucia i Belize. Presensia di plaka i influensia Chines ta un menasa pa demokrasia di teritorionan chikí rònt mundu. Kontrali na Pasífiko, tin un otro pais ku ta buska pa establesé òf reestablesé presensia i influensia den nos area. Ta trata di Rusia prinsipalmente pa loke ta toka presensia militar na Grenada, Nicaragua i la Orchilia ku ta keda 300 km ost di Kòrsou.

7.Kòrsou no ta oásis di demokrasia manera algun hende lo ke kere. Nos tin un défisit demokrátiko prekupante den nos pais. E base ta ku no ta tur hende tin e mesun derechi riba nos isla. Nos tin tur instrumènt pa hasi esaki, pero no ta hasi’é pasombra algun hende ta kere ku e ‘timing’ no ta bon.

E bos igual ku mester èksistí tambe ta na peliger mirando influensia di élitenan polítiko, mirando ku e reglanan pa ku finansiamentu di partido polítiko i kampaña polítiko no ta transparente sufisiente, lagando hopi burako pa kos robes i influensia indebido di afó. Kampaña polítiko no ta un bataya di idea i ideal, sino un operashon di merkadeo, kuantu ‘like’ ta haña riba facebook i kua banda musikal ta sera kaya na aktividatnan na sede polítiko. Prekupante ta kon religion kristian a bolbe hasi su entrada den polítika ku plaka brutu pa esnan ku ta sostené nan agènda religioso partikular.

Klaro ku nos aki tambe ta suheto na e menasanan modèrno manera fake news, desinformashon, atakenan sibernétiko ku ya a tuma lugá riba instanshanan importante manera Ministerio di Planifikashon (BPD), Banko Sentral i dos laboratorio médiko. Esei ta esnan ku mi sa alomenos.

Un aspekto sigur di defisit di demokrasia ta falta di constitutionele toetsing. Pa falta di constitutionele toetsing, gobièrnu òf Staten por bin ku regla òf lei sin ku esaki ta konforme spiritu i letra di nos konstitushon. Na St Maarten si ta e kaso, parsialmente. Pues den nos sistema Staten por pasa un lei wall to wall ku ta kontra di nos Konstitushon manera a pasa ku e konsepto di lei 80-20 ku a pasa Staten siendo inkonstitushonal. Gobernadó a ninga di firma esaki. Pero den un sistema demokrátiko no por bai stèns ku konstitushonalidat ta dependé di e karakter fuèrtè di e Gobernador. Pa chèck konstitushonalidat, mester tin un Korte Konstitushonal.

Otro defisitnan ku ta èksisti a bin dilanti na 2020 na momento ku bergonsosamente un grupo di Parlamentario a bòikotiá huramentashon di un Miembro di Parlamento ku mester a drenta. Awor, na 1977 a sosodé meskos, pero no a tuma akshon. Kisas un lès importante pa nos ta ku no por bari kos bou di tapeit i spera ku e ta pasa pa olvido. En general nos a mira for di 10-10-10 muchu mas konflikto, proseduranan konfuso riba e tereno konstitushonal ku ántes. Mester atendé ku nan.

Meskos tambe ta konta pa trese mas transparensia den funshonamentu di Korte. Huesnan ta kontrolá nan mes. Dia mi a hasi e presidente di Korte na 2015 kuantu biaha a yega di hala atenshon di un hues, e a bisami ku esei ta sekreto. Pues aki fó nunka ta sa kon huesnan ta funshoná lokual si ta e kaso ora un médiko òf notaris faya. Esaki ta un défisit demokrátiko. Sekresia di e índole aki no tin lugá den Poder Hudisial.

I bayendo bèk na e diskurso di Shon Jossy, ki tipo di hende nos ta manda ku nos voto pa manehá nos demokrasia? Nos ta keda kontentu ku un mandatario ku públikamente ta bisa ku e no a yega di tende di ‘trias politica’? Polítikonan ku no por komuniká na drechi den ningun idioma, ni tin konosementu básiko di demokrasia i su prosesonan? Mester pèrkurá pa solamente hendenan di un sièrto nivel okupá puestonan ehekutivo? I den Staten? Pakiko nos ta sigi manda esnan di mas swak liderá nos. Nos ta konsiente ku un di e rasonnan pakiko e Poder Hudisial ta e poder ku mihó ta funshoná ta kisas pasombra bo mester ta debidamente kalifiká pa bo ta parti di e poder aki lokual no ta e kaso ku e otro dos podernan?

Apesar di tur kos, mi no ta kere ku ta tempu pa lamentá. Mas bien mi ta kombensí ku ta tempu pa nos organisá. Prinsipalmente nos ku ta kere den demokrasia i su prinsipionan di derechi humano i estado di derechi.

Finalmente, un historia di dr. Benjamin Franklin. Saliendo na final di e Asamblea Konstitushonal ku a dura 4 luna pa aprobá e promé konstitushon di Merka, un muhé a par’é i puntra: “Dòkter, bisami, nos ta un demokrasia òf un monarkia?” Dr. Franklin reportadamente a bisa: “Sra. nos ta un demokrasia…pa awor’ki!”

Willemstad, Kòrsou

Advertisement

Author: alexdavidrosaria

Alex Rosaria is from Curaçao. He has a MBA from University of Iowa. He was Member of Parliament, Minister of Economic Affairs, State Secretary of Finance and United Nations Development Programme Officer in Africa and Central America. He is an independent consultant active in Asia and the Pacific.

Leave a Reply

Fill in your details below or click an icon to log in:

WordPress.com Logo

You are commenting using your WordPress.com account. Log Out /  Change )

Facebook photo

You are commenting using your Facebook account. Log Out /  Change )

Connecting to %s

%d bloggers like this: