
Un di e notisianan ku mas ta dominá ta Brexit. Brexit ta un abreviashon pa British Exit ku ta salida di Reino Uní (United Kingdom) for di Union Oropeo (EU). E artíkulo aki ta splika Brexit su komienso, status i posibel konsekuensianan pa Oropa, mundu en general i asta pa e área di Karibe.
(1) Reino Uní, Gran Bretaña, Inglatera? Kua ta e diferensia?
Pa komprondé Brexit ta nesesario distinguí Reino Uní, Gran Bretaña i Inglatera ku hopi biaha nos ta brua den otro. Kada un ta un. Gran Bretaña ta un isla ku ta konsistí di tres (3) teritorio atministrativo esta Inglatera, Wales i Eskosia. Reino Uní (UK) ta un pais ku ta konsistí di e teritorionan atministrativo Inglatera, Eskosia, Wales i ademas Nort Irlanda. Den e artíkulo aki nos ta referí pues na UK. No brua esaki ku Inglatera òf Gran Bretaña. Wak foto.

(2) Kon a yega na Brexit?
Riba 23 yüni 2016 suidadanonan di UK a vota den un referèndum kontestando lo siguiente: UK mester keda den EU òf UK mester bandoná EU? 52% a vota na fabor pa bandoná EU i 48% a vota pa keda den EU. Un komplikashon ta e echo ku na dos parti di UK, esta Eskosia i Nort Irlanda e opshon pa UK keda den EU a sali viktorioso. Esaki a lanta atrobe e deseonan Eskosés pa sali for di UK, bira un pais independiente i asina keda den EU. Enkuestanan despues di Brexit ta demostrá ku mas hende di Nort Irlanda ta preferá djòin Irlanda, pues sali for di UK, i asina keda den EU. Kon esaki lo desaroyá, tempu lo bisa.
(3) Kua ta e rasonnan pa kua a vota pa Brexit
E rason prinsipal pa sali tabata basá riba sentimentunan mas bien emoshonal ku UK a pèrdè relevansha den mundu dor ku EU tin muchu kos di bisa den UK. UK a sinti ku nan no tabata baas den nan kas mas. Pues un nostalgia pa un pasado glorioso ku polítikonan a alimentá ku populismo. Nashonalistanan populista básikamente a kombensé e votadonan ku tur lokual no tabata kana bon den UK (prinsipalmente ekonomia stanká, desempleo haltu) tabata falta di Oropa. Ademas tin e tema di imigrashon. A usa estranheronan pa kombensé votadónan ku UK lo pèrdè su identidat i kultura.
(4) Kua tabata e argumentonan pa keda den EU
Esnan na fabor di EU nunka a ninga ku siendo den EU ku esei ta nifiká ménos outonomia. Nan argumento tabata ku e bentahanan pa keda aden ta muchu mas ku e desbentahanan. Tambe nan a bisa ku un salida lo kosta UK karu: ekonomia lo bai atras, empresanan lo bai establesé den otro parti di EU i UK lo keda sin ningun tratado komersial.
(5) Ki dia UK ta sali for di EU?
Ofishalmente riba 29 mart 2017 UK a usa Artíkulo 50 di e Tratado di Lisboa pa sali. Esaki kier men ku UK i EU tin eksaktamente dos (2) aña pa yega na un akuerdo kon e salida lo tuma lugá. UK lo mester sali riba 29 di mart 2019. En bista di e falta di progreso te ainda di e separashon di UK i EU, for di sierto skina di tantu UK komo EU a sali e deseo pa ekstendé e periodo aki. Sinembarglo ekstenshon ta posibel solamente si tur miembro di EU bai di akuerdo. No ta tur hende ke ekstendé e periodo i ta eksihí pa UK ‘bai pa kaba’.
(6) Kiko UK i EU ta negosiando?
Tin diskushon i negosashon riba hopi tereno manera: kuantu plaka UK mester paga promé ku e sali, derechi di suidadanonan di EU ku ta biba na UK, kuota di peska, seguridat ku tabata kai bou di EU, supsidio di EU pa kunukeronan di UK ‘LGO Besuit’ pa e LGOnan Britániko di kua vários ta den Karibe. E batata kayente prinsipal ta keda e aspekto di komersio liber entre di e miembronan di EU i ‘netwerk’ di tratadonan komersial entre EU i hopi partner den mundu. UK no tin tratado komersial e mes ku ningun otro partner.
(7) Kiko ta Hard Brexit i Soft Brexit?
Un salida nogoshá ta keda yamá ‘Soft Brexit’. Un situashon kaminda tin un salida sin ku a yega na un akuerdo ta keda yamá ‘Hard Brexit’. Tur dos banda ta na mesa ainda pues tin speransa pa un resultado negoshá.
(8) Kiko ta e problema ku e frontera di Irlanda i Nort Irlanda?
Irlanda ta miembro di EU i ta komparti un frontera ku Nort Irlanda. Nort Irlanda te na momentu aki tambe ta miembro di EU ya ku UK ainda ta miembro. Problema ta kiko ta bai pasa ku e frontera na momentu ku UK (pues tambe Nort Irlanda) sali for di EU. Prinsipalmente si ta trata aki di un ‘Hard Brexit’. Mester tene na kuente ku ta teme ku sin un solushon pa e frontera menshoná por peligrá e tratado di pas di 1998 entre di e dos teritorionan aki ku a konosé konfrontashonnan ku a kousa morto di vários mil hende. E konfrontashonnan sangriento promé ku 1998 na Nort Irland tabata entre di e grupo pro-djòinmentu ku Irlanda (prinsipalmente Katóliko) i e grupo pro-UK (prinsipalmente Protestant).
(9) Brexit i Karibe
Manera Kòrsou komo LGO Ulandes, tin vários LGO Britániko den Karibe. Un Brexit lo trese hopi insertidumbre pa loke ta trata nan status i spesialmente e areglo komersial ku nan tin ku EU, LGO-Besluit. Dor ku te ainda no ta kla ki resultado final di Brexit lo ta, no por bisa kiko lo pasa ku e LGOnan Britániko i e posibel konsekuensia/oportunidatnan pa nos. Ta konsehabel pa Kòrsou mònitòr e proseso aki i tene kontakto ku e.o. CARICOM ku ta hasiendo su mes estudionan riba Brexit.
Ulaanbaatar, Mongolia