Estatua Dòktor ta kumpli 50 aña

M’a primintí para ketu na 10 fecha importante durante 2023.  Awe mi ta trata e estatua di mr. dr. Moises Frumencio da Costa Gomez (Dòktor) riba Gomezplein. Djasabra, 11 di febrüari 2023 ta kumpli 50 aña ku a desvel’é. E promé parti di e artíkulo ta un resúmen di e estatua, i mas abou mi ta bai den detaye.

E estatua di Dòktor a keda desvelá riba 11 di febrüari 1973 riba dr. M.F. da Costa Gomezplein ku te 1967 tabata yama Gouverneur Helfrichplein. E idea pa un estatua di bròns a bin di Stichting Standbeeld mr. dr. M.F. da Costa Gomez (“e Fundashon”) fundá riba 12 di aprel 1967, algun luna despues di Dòktor su morto (22 di novèmber 1966). Pa traha e estatua, bista di e Fundashon a kai riba e gran eskultor bibá na Roma, Carlo Pisi. E artista italiano tabata konosí pa su obranan den vários pais, prinsipalmente na Vatikano.

Ken tabata Dòktor da Costa Gomez? https://alexdavidrosaria.wordpress.com/2020/10/23/ken-tabata-doktor/Foto: kolekshon di Alex Rosaria

Stichting Standbeeld mr. dr. M.F. da Costa Gomez (“e Fundashon”) ta inisiá kampaña pa rekoudá fondo aki na Kòrsou, pero tambe na Aruba i Boneiru. Banda di e estatua, e Fundashon ta pidi Carlo Pisi pa traha un busto di Dòktor ku awe ta na su graf na Morada Santa, Bottelier. A resultá ku tabata difísil pa yega na e plaka rekerí lokual a pone ku mester a amplia e periodo di ‘inzameling’. Tambe mester a posponé inougurashon di e estatua na dos okashon.

Despues di basta retraso, e estatua i busto ta yega Kòrsou fin di desèmber 1972. A skohe pa inougurá e estatua riba djadumingu, 11 di febrüari 1973 durante un seremonia ku vários diskurso, marcha i kanto. A disidí pone e estatua hopi serka di e negoshi Spritzer & Fuhrmann riba Gomezplein. Durante añanan a muda e estatua na dos okashon. Tambe e estatua na algun okashon a bira blanku di protesta i vandalismo.

Elis Juliana na okashon di inougurashon di e estatua, a dediká e siguiente poema na Dòktor:

Na Plaza Gomez, un hòmber riba un pilá ta bisa nos un kos.

Tempu e tabata karni, palabra tabata su spada.

Awor ku bròns ta su rekuerdo, e ta papia ku señal.

Paga tinu mi rumannan!

No kore bai dilanti sin tene kuenta ku bo tras.

Interesante pa añadí ta ku ta solamente esnan ku kier tende lo rekonosé e señalnan. Muchu di esnan ku ta bisa ku nan ta Gomista ta papia un idioma ku awe Dòktor lo no komprondé.

ALGUN DETAYE I KONTEKSTO KU NO A KEDA PUBLIKÁ ANTERIORMENTE

Poko despues ku Dòktor a muri, algun siudadano tabata di opinion ku mester honr’é. A konsiderá pa yama e brùg nobo (su konstrukshon a start na 1962), Dr. da Costa Gomezbrug, pero finalmente a bai di akuerdo pa duna Helfrichplein e nòmber di dr. M.F. da Costa Gomezplein. Esaki a tuma lugá medio-febrüari 1967 i Kolegio Ehekutivo di Kòrsou ta duna espasio na esnan ku a tuma inisiativa pa kambio di nòmber di e plenchi, pa buska e rekursonan nesesario pa un estatua di Dòktor. Esaki ta bira e meta sentral di e Fundashon. E fundadornan tabata segun e akta di notario: Carlos Nicolaas Winkel, William Rufus Plantz i Hendrik Pieters-Kwiers. E promé Presidente ta Johan Enrique Mauricio Jr., i e promé vise Presidente, Arturo Jesurun. Poko despues, pa motibu di malesa, Arturo Jesurun ta bira Presidente i Euclides Monte, vise Presidente. Na komienso e direktiva tabata konsistí di e.o.: Guido Hermans, Sekretaris; Richard Henriquez, Tesorero; i Komisarionan Angel Kook, Richard Pieternella, Oscar Semerel, i Walter Cras.

Algun miembro di e Komishon ta rekomendá aserká e talentoso artista italiano, Carlo Pisi pasombra anteriormente e a traha e estatua di Juancho Irausquin, polítiko Arubano i fundador di Partido Patriótico Arubano ku a muri na 1962. E Fundashon ta pidi Carlo Pisi ofishalmente pa hasi un oferta pa e estatua. Mas despues ta pidié tambe entregá un oferta pa un busto.

Carlo Pisa den su tayér na Roma, Italia ku su obra práktikamente kla. Ken tabata Carlo Pisa? https://timesofmalta.com/articles/view/carlo-pisi-a-gifted-italian-sculptor-in-20th-century-malta.753988. Foto: kolekshon di Alex Rosaria

No por ta un sorpresa ku e eskultor a pidi un montante haltu pa su trabou. Tabatin mester di mas o ménos Naf 75,000. E Fundashon seguidamente ta haña pèrmit pa rekoudá fondo di òktober 1971 pa yüni 1972. Na final di e periodo aki e Fundashon tabata falta Naf 10,000 i ta pidi i haña un ekstenshon di 6 luna, esta te desèmber pa sigi ku e rekoudashon. E promé fecha planeá pa desvelo, esta 22 di novèmber 1972 ta keda posponé pa yanüari 1973 ku tambe ta keda posponé te 11 di febrüari 1973.

E estatua i busto ta yega Kòrsou djis promé ku Pasku 1972 riba e barku Galileo Feraris. A skohe 11 di febrüari pasombra esaki tabata un dia ku no tabatin barku krusero. E pensamentu ta ku si tin turista, esakinan lo a okupá Gomezplein na e vários establesimentunan di horeca i stroba e seremonia. E fecha 11 di febrüari tabata ideal pasombra esaki tabata un djadumingu.

Despues ku St. Vincentius Harmonica a toka himno di Ulanda i Antia Hulandes, e programa ta start 5 pm sigí pa algun diskurso. Richard Pieternella a bisa entre otro: “e lucha nobo pa nos independensia mester keda kòrda e konsehonan i atvertensianan di Dòktor. Prinsipalmente ora ku e a pone nos dilanti pa nos buska e loke ta uni nos i evitá semper tur loke por parti nos for di otro.” Hendrik Pieter-Kwiers na su turno a bisa nos pa tene e méritonan di Dòktor konstantemente den rekuerdo. Tabatin diferente marcha musikal i kanshonnan di kor mr. dr. da Costa Gomez School, entre otro “Nos Tera, Nos Baranca”.

E momentu kulminante tabata ora Lucina da Costa Gomez (segundo kasá di Dòktor) ta desvelá e estatua kitando un bunita klechi ku koperativa Watapana a traha speshal pa e okashon. Mas di Lucina da Costa Gomez (Shon Lou): https://alexdavidrosaria.wordpress.com/2017/01/09/shon-lou-de-berdeberde-un-gran-dama/ Foto: kolekshon di Alex Rosaria

E estatua ta keda poné banda di Spritzer & Fuhrmann lokual no ta tur hende a gusta. E konosido aktivista polítiko, Chan Cudgon, den un remetido (Amigoe 18 di desèmber 1972) ta pidi outoridatnan pa pone e estatua mei mei di Gomezplein. Outoridatnan di Gobiêrnu a splika sinembargo ku debí ku Gomezplein no ta un “Open plein doch een rechthoekige passage” no por pon’é meimei di e plenchi. Ademas, mester a laga lugá liber pa trùknan di paga kandela pasa. E estatua eventualmente ta muda despues di algun aña bai mei mei di Gomezplein. Na 2009, ami komo Presidente di Fundashon mr. dr. M.F. da Costa Gomez, ta hasi un petishon pa hala e estatua te dilanti riba Gomezplein ku bista pa Breedestraat, Punda. E rason prinsipal ta ku mata i tèntnan di establesimentonan di horeca tabata tapa kompletamente e estatua. E mudansa a tuma lugá riba kuenta di Fundashon mr. dr. M.F. da Costa Gomez.

Constance Kok-da Costa Gomez, un di e dos yunan muhé di e promé matrimonio di Dòktor i Elisabeth (Lies) Heiling, ta desvelá e busto di su tata den Sala di Honor di Kas di Pueblo riba 23 di aprel 1973. Na 1997 ta transladá e restunan di Dòktor for di Santana Protestant den Roodeweg pa santana Morada Santa (Bottelier). For di e momentu ei ta manda e busto Morada Santa kaminda esaki ta bira parti di e mousoleo di Dòktor.

E busto di Dòktor na santana Morada Santa

E promé akto di vandalismo di e estatua riba Gomezplein ta tuma lugá riba 24 di ougùstùs 1974 ora ku banda di 7:30 pm un hende ku korant Amigoe ta identifiká komo “un maestro di skol di inisial F.A.” ta basha fèrf blanku riba e estatua despues di un diskushon fuerte ku un otro maestro di skol. F.A. ta keda detené miéntras e mesun anochi empleadonan di D.O.W. ta limpia e estatua. Na mas ku un okashon tabatin vandalismo (fèrf, propaganda polítiko di un organisashon pro-provinsia) i protesta na e estatua kontra di e partido ku Dòktor a funda.

Willemstad, Kòrsou

Fuente: Archivo Nashonal Dossiers 1 & 2 Standbeeld mr. dr. M.F. da Costa Gomez, Nótulo Fundashon mr. dr. M.F. da Costa Gomez, Kolekshon foto di Alex Rosaria, i tambe http://www.alexdavidrosaria.blog

1 APREL 2017: 80 AÑA DERECHI PA NOS MES ELEKSHON

Inkapasidat, falta di madures di algun polítiko ta pone
ku awe nos pais a pèrdè un drechi atkerí 80 aña pasá
Despues di un lucha largu i tenás, riba 1 aprel 1937, 80 aña pasá, nos pais pa promé biaha a haña e derechi pa nos mes organisá nos elekshon di Staten. Na 1937 por a skohe solamente 10 (6 pa Kòrsou, 2 pa Aruba, 1 pa Boneiru i 1 pa Islanan Ariba) di e total di 15 miembronan di Staten. No ta tur hende por a vota; esei lo a keda reglá den e Kiesreglement di 1948. E logro di 1937 ta signifikante sinembargo pasombra mientras Ulanda a duna Sürnam e derechi aki for di 1864, nos no a hañ’é pasombra tabata konsiderá nos ‘no madurá’ pa e responsabilidad aki. Pa 80 aña nos tin pues e derechi pa nos mes organisá nos elekshon. Awe sinembargo nos a pèrd’é pasombra polítikonan na mando a demostrá di no tin madures pa atendé ku demokrasia i nos institutonan demokrátiko.
E prinsipal aktornan ku a hiba e lucha ya menshoná tabata Généreux Jacob Richard de Lima (for di 1869), Abraham Mendez Chumaceiro (for di 1895) i Moises Frumencio da Costa Gomez (for di 1935). Den nan kaminda nan a topa banda di resistensia di Ulanda, tambe e élite (protestant) blanku aki na Kòrsou, entre otro Johannes Hamelberg, ku a bisa ku si nos haña derecho di voto nos pais lo bira unu di ‘kanibalismo i paganismo’. Despues di preshon i insistensia a publiká e Curaçaosch Kiesreglement 1937 riba 30 di mart 1937 ku a drenta na vigor riba 1 aprel 1937. Un triúmfo pa demokrasia i outonomia. E promé elekshon pa Staten a tuma lugá riba 22 di desèmber 1937.
Ta interesante pa repasá algun aspekto di e Kiesreglement 1937. Pa bo vota bo mester tabata hende hòmber, residensiá na Kòrsou, di nashonalidat Ulandes, mayó di 25 aña, ku un salario anual mínimo di Naf 1,200.-, sin debe di belasting habrí i minimal 7 aña di enseñansa (uitgebreid lager openbaar of gesubsidieerd bijzonder onderwijs). Asta den kaso ku e persona tabatin e añanan di enseñansa rekerí pero tabata eksistí duda serka e Verkiezingsbureau, mester a pasa un test di ‘verstandelijke ontwikkeling’ serka un komishon instituí pa Gobernadó i enkabesá pa e Inspektor di Enseñansa. Manera a bisa, hende muhé no por a vota, pero e por tabata kandidato i aparesé riba lista (i bira miembro di Staten). Pa kandidatonan pa lista mester a kumpli tambe ku e rekesitonan ku tabata konta pa e votadó. E Kiesreglement no tabata konosé sistema di partido (ounke ku nan tabata eksistí) pero di kandidato. Riba e ‘stembiljet’ e kandidatonan tabata registrá alfabétikamente. E manera di vota mes tabata sumamente kompliká pasombra kada votadó na Kòrsou por a vota pa un máksimo di 6 kandidato. Esun faborito ta haña e number 1 tras di su nòmber; e di dos faborito number 2 i asina te un máksimo di 6. Na Aruba por a vota pa un máksimo pa 2 kandidato. Na Boneiru i Islanan Ariba, por a vota pa un (1) kandidato so. Den kaso di Boneiru i Islanan Ariba, si un kandidato no a haña e mayoria di voto, e Kiesreglement ta preskribí un votashon di nobo denter di no mas ku tres siman despues di e promé votashon.
E medidanan di entrada, pago di belasting i enseñansa a pone ku solamente 40% di e 2,035 hendenan eligibel na Kòrsou pa vota tabata hendenan nasé na Kòrsou. Sobrá tabata hendenan ku nashonalidat Ulandes ku no a nase aki. E korantAmigoe di Curaçao a bisa algun dia despues di publikashon di e Kiesreglement di ta bou di impreshon ku a hasi e Kiesreglement asina kompliká ku e meta pa e elekshonnan bira un frakaso. E mesun korant den su edishon di 15 di òktober 1937 ta bai mas leu pa bisa ku e Kiesreglement a keda trahá “kontra di Yu di Kòrsou i na fabor di otronan”. Gran mayoria di hendenan nasé na Kòrsou tabata katóliko i esnan nasé otro kaminda, no-katóliko, prinsipalmente protestant. E Kiesreglement a trese hopi divishon di religion (i klase) na Kòrsou i e bataya na hopi okashon tabata keda hibá den korant. Un bataya entre di e defensor di katolisismo, Amigoe di Curaçao i Beurs -en Nieuwsberichten ku tabata sostené e banda protestant. 
E elekshon di 22 desèmber 1937 a tuma lugá den tur trankilidat. Asina e Staten a sinta na 1938, mr. dr. Moises Frumensio da Costa Gomez a kuminsá traha pa trese kambio den e Kiesreglement. Pues e Kiesreglement 1937 a sirbi komo lei pa solamente un (1) elekshon. Un Kiesreglement fasinante, imperfekto ku a koroná un gran lucha hibá pa a tatanan di nos demokrasia. Awe nan mester mira kon nan yunan a traishoná e lucha aki, entregando bèk e derecho di organisá nos elekshon e luna aki. Rason pues pa e deklamadó ku a bisa: “demokrasia ta un flor bunita, pero si no dun’é awa i kuido, e ta seka i muri”.